ایران در خط مقدم پزشکی هسته‌ای: از تولید رادیودارو تا دیپلماسی سلامت
به گزارش وفاق ملی، در جهان امروز، فناوری هسته‌ای دیگر صرفاً محدود به کاربردهای نظامی یا انرژی نیست، بلکه به‌عنوان یکی از ارکان مهم علوم پزشکی، نقش مؤثری در ارتقای سلامت جوامع ایفا می‌کند. یکی از مهم‌ترین دستاوردهای این حوزه، توسعه و تولید رادیوداروها است؛ داروهایی که با بهره‌گیری از مواد رادیواکتیو، هم در تشخیص زودهنگام بیماری‌ها، به‌ویژه سرطان، و هم در درمان هدفمند سلول‌های سرطانی کاربرد دارند.
ایران در سال‌های اخیر با سرمایه‌گذاری گسترده در این حوزه، توانسته جایگاه چشمگیری در میان کشورهای فعال در پزشکی هسته‌ای کسب کند. تولید بیش از ۷۰ نوع رادیودارو، تأمین نیاز ۶۵۰۰ مرکز پزشکی هسته‌ای در داخل کشور و صادرات به ۱۵ کشور، گویای توان بالای علمی، صنعتی و فناورانه جمهوری اسلامی ایران در این عرصه است. بر پایه گزارش‌های رسمی، صادرات این رادیوداروها در سال ۱۴۰۴ به درآمدی بالغ بر ۷۰ میلیون دلار رسیده است که سهم قابل توجهی از اقتصاد دانش‌بنیان کشور را تشکیل می‌دهد.
چرا رادیودارو مهم است؟
در مبارزه با بیماری‌هایی نظیر سرطان، یکی از حیاتی‌ترین عوامل موفقیت، تشخیص زودهنگام تومورهای سرطانی است. روش‌های تصویربرداری مرسومی همچون MRI و CT اسکن اغلب در مراحل پیشرفته قادر به شناسایی ضایعات ساختاری هستند. اما رادیوداروها، با شناسایی تغییرات در متابولیسم سلولی، توانایی تشخیص بیماری را در مراحل ابتدایی دارند؛ زمانی که سلول‌های بیمار هنوز ظاهری طبیعی دارند اما از نظر فعالیت زیستی متفاوت عمل می‌کنند.
در این فناوری، مقدار کمی از رادیوایزوتوپ به بدن بیمار تزریق می‌شود. این ماده رادیواکتیو به‌واسطه ویژگی‌های زیستی خاص، به سلول‌های بیمار متصل شده و از طریق دستگاه‌های تصویربرداری مانند PET یا SPECT اسکن، به‌صورت دقیق قابل مشاهده است. این دقت بالا در تشخیص، گاهی می‌تواند بین درمان موفق و شکست درمان تفاوت ایجاد کند.
درمان‌های نوین: هدف‌گیری سلول سرطانی با کمترین آسیب به بافت سالم
رادیوداروها تنها برای تشخیص به کار نمی‌روند، بلکه با پیشرفت‌های بیوتکنولوژیک، اکنون به‌عنوان ابزاری دقیق برای درمان هدفمند سرطان نیز شناخته می‌شوند. در روش موسوم به رادیوتراپی هدفمند، آنتی‌بادی‌های خاصی که توانایی اتصال به گیرنده‌های موجود بر سطح سلول‌های سرطانی را دارند، با رادیوایزوتوپ‌های درمانی ترکیب می‌شوند.
این ترکیب، مستقیماً به سلول‌های سرطانی متصل می‌شود و با انتشار اشعه، آنها را نابود می‌کند؛ بدون اینکه آسیبی به بافت‌های سالم اطراف وارد شود. این روش به‌ویژه در مواردی که جراحی ممکن نیست یا سرطان در نقاط مختلف بدن منتشر شده، امیدی نو برای درمان‌های کمتر تهاجمی و مؤثرتر است.
دیپلماسی علمی و استقلال راهبردی
ورود ایران به عرصه تولید بومی رادیوداروها، پاسخی استراتژیک به تحریم‌های ظالمانه‌ای است که دسترسی کشور به داروهای حیاتی را تهدید کرده است. تا پیش از سال ۱۳۸۸، بخش بزرگی از رادیوداروهای مورد نیاز از خارج وارد می‌شد، اما با تلاش متخصصان داخلی، به‌ویژه در سازمان انرژی اتمی و معاونت علمی ریاست‌جمهوری، پروژه بومی‌سازی رادیوداروها کلید خورد و امروز ایران به یکی از سه کشور برتر دنیا در این حوزه تبدیل شده است.
با این حال، چالش‌هایی نظیر وابستگی به واردات برخی ایزوتوپ‌های خام از کشورهایی مانند روسیه با هزینه‌هایی بالغ بر ۱۰۰ تا ۳۰۰ هزار دلار در سال، همچنان باقی است. این مسئله اهمیت توسعه چرخه کامل تولید داخلی، از استخراج ایزوتوپ تا تولید نهایی دارو را دوچندان می‌کند.
سودآوری اقتصادی در کنار ارتقای سلامت عمومی
گزارش ستاد زیست‌فناوری نشان می‌دهد بازار جهانی رادیوداروها در سال ۲۰۲۴ ارزشی بالغ بر ۶.۸ میلیارد دلار داشته و پیش‌بینی می‌شود این رقم تا سال ۲۰۳۴ به بیش از ۱۴ میلیارد دلار برسد. این رشد شتابان، فرصت طلایی برای کشورهایی است که به توان تولید داخلی در این صنعت دست یافته‌اند.
در شرایطی که ایران با تحریم‌های پیچیده اقتصادی روبه‌روست، صادرات دانش‌بنیان در حوزه سلامت، نه تنها به ارتقای نظام سلامت کشور کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به‌عنوان یک منبع پایدار درآمد ارزی نیز عمل کند. به‌ویژه که بسیاری از کشورهای منطقه و آسیا، به دلیل نداشتن زیرساخت کافی، به واردات رادیودارو وابسته‌اند و ایران می‌تواند با دیپلماسی علمی فعال، بازارهای منطقه‌ای بیشتری را به دست آورد.
جمع‌بندی: پزشکی هسته‌ای، فرصتی برای جهش سلامت و اقتصاد
رادیوداروها، در هم‌افزایی با فناوری هسته‌ای، بیوتکنولوژی و علوم پزشکی، یکی از پیشرفته‌ترین دستاوردهای علمی ایران در دهه‌های اخیر محسوب می‌شوند. پیشرفت در این حوزه نه تنها به تشخیص و درمان مؤثر بیماری‌هایی نظیر سرطان کمک می‌کند، بلکه زمینه‌ساز رشد صادرات دانش‌بنیان، تقویت استقلال علمی و مقابله با تحریم‌های دارویی نیز هست.
با تداوم حمایت هدفمند از این صنعت استراتژیک، ایران می‌تواند به الگویی در منطقه برای توسعه پایدار علوم پزشکی مبتنی بر فناوری‌های نوین تبدیل شود.
