روزگاری، نگاه مردم این سرزمین به آسمان بود، باران که میآمد، شادی به خانهها راه پیدا میکرد و قحطی که میرسید، به رسم عقلانیت، دست به عصا میشدند. اتاقکهای کوچک انبار گندم، قفلهایی بودند بر امید، تا در سالهای خشکسالی لقمهای نان باقی بماند. اما امروز، در دل همین خاک ترکخورده، فریادی نهفته است؛ فریاد آبی که دیگر نیست.
-پروفسور عزتالله رئیسی اردکانی استاد برجسته دانشگاه شیراز و پدر هیدروژئولوژی ایران- با صدایی آرام اما کلامی سرشار از هشدار، از دههها پژوهش و تجربهاش میگوید. او که خاک و آب را نه فقط در آزمایشگاه، بلکه در دل دشتهای خشکیده ایران لمس کرده، معتقد است ما بحران آب را با دستان خود ساختهایم.
«ما با حفر بیرویه چاهها، ذخایر چند صد ساله آب زیرزمینی را در چند دهه بلعیدیم. آن آبها دیگر بازنمیگردند؛ دیگر خبری از قناتها و چشمههایی نیست که پدران ما به رسم احترام با آن زندگی میکردند.»
رئیسی از خشکسالی نه بهعنوان یک فاجعه، بلکه بهعنوان چرخهای طبیعی یاد میکند؛ چرخهای که همواره بوده، اما اینبار ما برای مواجهه با آن آماده نیستیم. «خشکسالی طبیعی است، اما ناتوانی ما در مدیریت آب، غیرطبیعی و خطرناک است. ما دیگر هیچ ذخیرهای برای سالهای کمبارش نداریم. همهچیز را خرج کردهایم.»
او خاطرهای از کودکیاش در شیراز تعریف میکند؛ روزگاری که مردم با کمآبی سازگار بودند: “داییام در خانهاش دو انبار گندم داشت. یکی برای سال و دیگری برای خشکسالی. حالا اما مردم تصور میکنند آب، برق یا گندم تمامنشدنی است. ما فرهنگ مقابله با کمآبی را از دست دادهایم.”
پروفسور رئیسی بر یک حقیقت تلخ تأکید دارد: “خشکسالی امروز ایران، بیش از آنکه از آسمان آمده باشد، از زمین برخاسته؛ از زمینهایی که ما آنها را بیمحابا تهی کردهایم.”
تحلیل: راهی جز بازگشت به عقلانیت نیست
ایران سالهاست با بحران آب دستوپنجه نرم میکند؛ بحرانی که سایهاش بر اقتصاد، اجتماع و حتی امنیت کشور سنگینی میکند. در حالیکه بسیاری انگشت اتهام را بهسوی تغییر اقلیم گرفتهاند، رئیسی معتقد است عامل اصلی، سوءمدیریت و بیتوجهی به دانش بومی است:
“اثر تغییر اقلیم، در مقایسه با برداشت بیرویه ما از آبهای زیرزمینی ناچیز است. ما بهجای درمان، به دنبال توجیه هستیم.”
او نسخهای واقعگرایانه برای عبور از بحران تجویز میکند؛ نسخهای که از درون جامعه آغاز میشود، نه از پشت درهای بسته دولتها:
- کاهش ۱۵ تا ۲۰ درصدی مصرف آب
- تغییر الگوی کشت به سمت محصولات کمآببر
- توسعه بیمههای کشاورزی برای حمایت از کشاورزان در سالهای خشکسالی
- نصب کنتورهای دقیق بر چاهها و مدیریت مصرف برق پمپها
صدای خاک را بشنویم
این استاد که عمرش را صرف پژوهش در دل دشتها و کویرهای ایران کرده، امیدوار است هنوز بتوان بخشی از آنچه از دست رفته را احیا کرد. اما تاکید میکند: “راهحل بحران آب، فقط فنی نیست. ما باید دوباره یاد بگیریم که با طبیعت زندگی کنیم، نه علیه آن.”
در سالهایی که هر باران کوتاهمدت، ما را به «ترسالی» امیدوار میکند و هر تابستان بیباران، «خشکسالی» را بر سرمان آوار، شاید زمان آن رسیده که از نگاه احساسی فاصله بگیریم و بهقول پروفسور رئیسی، «دانش، عقلانیت و مشارکت اجتماعی» را چراغ راه کنیم.