به گزارش وفاق ملی، قنات‌ها، شاهکارهای مهندسی کهن ایران هستند و هنوز در بسیاری نقاط کشور نقش کلیدی در تأمین آب دارند اما بی‌توجهی، تخریب بافت تاریخی و ساخت‌وسازهای بی‌ضابطه، آنها را در معرض نابودی قرار داده است. ایران که از سال ۲۰۱۶ یازده قنات را در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسانده، متعهد به حفظ این میراث طبیعی و فرهنگی است؛ اما چالش‌ها بسیار جدی است.
امین ماهانی، مدیر پایگاه جهانی قنات ایرانی گوهرریز جوپار در کرمان، با نگرانی نسبت به رویکرد غلط نسبت به نظام قنات در کشور، هشدار داد که ایران امروز با بحران جدی مدیریت منابع آب روبه‌روست، نه کمبود واقعی آب. او می‌گوید: «در حالی که حدود یک میلیون حلقه چاه در کشور حفر شده، قنات‌ها که تنها حدود ۴۰ هزار رشته هستند، هزینه‌ای کمتر و آسیب کمتری به منابع زیرزمینی وارد می‌کنند و تنها گزینه پایدار برای عبور از مشکلات بی‌آبی و نابودی محیط‌زیست‌اند.»
قنات گوهرریز جوپار با قدمتی نزدیک به ۶۰۰ سال، نمونه‌ای زنده از این سیستم است. ماهانی توضیح می‌دهد که این سازوکار آبیاری سنتی و بومی، از اواخر هزاره دوم میلادی تاکنون، تنها راه اثبات شده در تاریخ فلات ایران برای مقابله با خشکسالی و تغییرات اقلیمی بوده است. «قنات‌ها تا زمانی زنده‌اند که ذی‌نفعانی مسئولیت نگهداری‌شان را برعهده داشته باشند؛ همانند کودکی که مراقبت شما تعیین می‌کند چه اندازه به شما خدمت کند.»
با وجود برخی خشکی‌ها و آسیب‌ها، قنات گوهرریز هنوز آبدهی مناسبی دارد و با نظارت دقیق و برنامه‌های مستمر لایروبی و مرمت، تلاش می‌شود این میراث پایدار بماند. این سیستم نه تنها سازه‌ای فنی بلکه نهادی اجتماعی است که بهره‌برداران و ذی‌نفعان در قالب شورای قنات، مسئولیت مالی و عملیاتی آن را بر عهده دارند.
ماهانی به کمبود بودجه به‌عنوان بزرگ‌ترین مانع اشاره می‌کند و می‌گوید: «اگر اعتبار کافی باشد، می‌توانیم مرمت‌ها را به شکل موثرتر و گسترده‌تری پیش ببریم، اما بودجه‌های محدود، پروژه‌ها را با تأخیر مواجه کرده است.»
او قنات را نه صرفاً یک کانال آبی، بلکه اکوسیستی فرهنگی و اجتماعی می‌داند که بافت تاریخی و زندگی مردم پیرامون آن شکل گرفته است. در مسیر قنات گوهرریز، محلات، باغات، مساجد و امامزاده‌ای تاریخی وجود دارند که هنوز از این سیستم آبی بهره‌مندند.
مدیر پایگاه جهانی قنات گوهرریز جوپار درباره بحران کم‌آبی در ایران می‌گوید: «مشکل ما آب نیست، بلکه مدیریت نادرست منابع است. ما هنوز آب زیرزمینی داریم، اما استفاده بی‌رویه و غیراصولی منابع باعث شده تا با مشکلات حادی مواجه شویم.»
او تاکید می‌کند که قنات‌ها میراثی استراتژیک از دوران ساسانیان و حتی پیش از آن هستند که با نظام تقسیم‌بندی دقیق، مدیریت اجتماعی و مذهبی منابع آب را تضمین کرده‌اند. ساختار این نظام شامل هیأت مدیره، مقنی، میراب و فردی به نام «زیم» است که هر کدام نقش مهمی در حفظ و بهره‌برداری از قنات دارند.
ماهانی با انتقاد از تغییر سبک زندگی و مهاجرت به شهرنشینی می‌گوید: «زندگی سنتی که بر اساس کوچ‌نشینی و دامداری بود، متأسفانه جای خود را به یکجانشینی داده که سبب می‌شود باران‌های موسمی به سیل تبدیل شوند و زمین‌های کشاورزی از دست بروند. مردم به مشاغل ناپایدار روی آورده‌اند و مسائل اجتماعی و اقتصادی پیچیده‌ای شکل گرفته است.»
او هشدار می‌دهد که توسعه بی‌رویه جمعیت و ساخت‌وسازهای بی‌ضابطه، باغات باستانی و بافت تاریخی را در معرض نابودی قرار داده‌اند؛ باغاتی که بعضاً بیش از ۱۳۰۰ سال قدمت دارند و هنوز هم با قنات‌ها آبیاری می‌شوند.
ماهانی در پایان تاکید کرد: «بی‌توجهی به آموزش، پرورش و میراث فرهنگی کشور، بزرگ‌ترین خطری است که امروز پیش روی ما قرار دارد. اگر می‌خواهیم بحران آب را مهار کنیم، باید به دانش بومی و نظام‌های سنتی خود بازگردیم و قنات‌ها را به عنوان رگ‌های حیاتی فلات ایران حفظ کنیم.»
