قدرت‌های نوظهور جهان در ریودوژانیروی برزیل جمع شده‌اند تا در طول دو روز برای رسیدن به یک رویکرد چندجانبه مشترک گفتگو کنند و قدرت جدیدی را به نمایش بگذارند. ایران نیز به عنوان عضوی از این مجموعه، تلاش می‌کند ضمن حفظ منافع خود، جایگاهش را در عرصه بین‌المللی مستحکم‌تر کند.
گروه بریکس، که نامش از حرف اول اسم پنج کشور بنیان‌گذار یعنی برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی شکل گرفته است، سال ۲۰۰۹ پایه‌گذاری شد تا اقتصادهای نوظهور قدرت و نفوذ بیشتری پیدا کنند. ماه‌های ابتدایی سال ۲۰۲۴، این گرو با پیوستن ایران، اتیوپی، مصر و امارات متحده عربی گسترش پیدا کرد و اندونزی نیز ژانویه همان سال به جمع اعضا اضافه شد.
حالا مجموعه بریکس با همین چند کشور، نماینده تقریبا نیمی از جمعیت جهان، بیش از یک سوم زمین‌های خشکی و حدود یک چهارم تولید ناخالص داخلی جهان است و هدف آن‌ها، ایجاد تعادل در برابر قدرت‌های اقتصادی غربی در قالب گروه هفت است.
در گزارشی که رویترز درباره نشست اخیر بریکس منتشر کرد، به افزایش وزن دیپلماتیک این گروه اشاره شده است. بریکس تلاش می‌کند صدای کشورهای در حال توسعه در نیمکره جنوبی باشد و خواستار اصلاحاتی در نهادهای بین‌المللی مانند شورای امنیت سازمان ملل و صندوق بین‌المللی پول است. برخلاف ناتو که بیشتر بر همکاری نظامی تأکید دارد، بریکس بر محورهای اقتصادی و ژئوپلیتیکی متمرکز است و تا امروز بیشتر به عنوان یک اتحاد نمادین شناخته می‌شود. از سوی دیگر، رشد این گروه باعث شده هماهنگی در مسائل ژئوپلیتیکی دشوارتر شود.
مأموریت کلیدی این نشست، بیشتر شنیده شدن صدای کشورهای در حال توسعه است؛ کمک به آن‌ها برای تقویت مقاومت در برابر چالش‌هایی که از سوی نهادهای تحت سلطه غرب مانند صندوق بین‌المللی پول (IMF) و شورای امنیت سازمان ملل ایجاد می‌شود، و همچنین ترویج چندجانبه‌گرایی.
از بریکس ۲۰۲۵ چه می‌دانیم؟
تازه‌ترین نشست اقتصادهای نوظهور جهان روزهای یکشنبه و دوشنبه ۱۵ و ۱۶ تیرماه به میزبانی برزیل در موزه هنر مدرن ریو شهر ریودوژانیرو برگزار می‌شود. نشستی که محورهای گفت‌وگوها و دیدارهای مقامات شرکت‌کننده در آن طیف وسیعی از موضوعات از تنش در غرب آسیا و حمله به یکی از کشورهای عضو تا بحران انسانی در غزه و تعرفه‌های تجاری اعمال‌شده از سوی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، خواهد بود. هوش مصنوعی و تغییرات اقلیمی هم از دیگر دغدغه‌هایی است که به پیشنهاد «لوئیس ایناسیو لولا دا سیلوا» رئیس‌جمهور برزیل در این نشست مورد توجه و بررسی قرار خواهد گرفت.
«شی جین‌پینگ» رئیس‌جمهور چین و «ولادیمیر پوتین» رئیس‌جمهور روسیه غایبان بزرگ این نشست هستند. ولادیمیر پوتین، طبق گزارش رسانه‌های دولتی روسیه، در نشست ریودوژانیرو به‌صورت مجازی شرکت خواهد کرد، زیرا علیه او حکم بازداشت بین‌المللی به‌دلیل حمله به اوکراین صادر شده و برزیل یکی از امضاکنندگان اساسنامه دیوان کیفری بین‌المللی است. برای اولین بار، شی جین‌پینگ نیز در این نشست شرکت نخواهد کرد. او پیش‌تر در ماه مه با لولا در پکن دیدار کرده و سال گذشته در اجلاس گروه ۲۰ در ریودوژانیرو حاضر شده بود. لی چیانگ، نخست‌وزیر چین، به‌جای او به برزیل سفر خواهد کرد.
مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران و عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور مصر نیز در نشست حاضر نخواهند بود؛ کشورهایی که سال ۲۰۲۴ همراه با اتیوپی، اندونزی و امارات متحده عربی به بریکس پیوستند. علاوه بر اعضای جدید، بریکس ۱۰ کشور شریک راهبردی نیز دارد؛ دسته‌ای که در نشست سال گذشته ایجاد شد و کشورهایی مانند بلاروس، کوبا و ویتنام را شامل می‌شود. گسترش سریع این گروه باعث شد برزیل موضوعاتی مانند «توسعه نهادی» را هم در دستور کار قرار دهد تا اعضای جدید بهتر در گروه ادغام شده و انسجام درونی تقویت شود.
از سوی دیگر، و به گفته رویترز با توجه به اینکه برزیل قرار است نشست اقلیمی سازمان ملل را در ماه نوامبر برگزار کند، مسائل محیط زیستی احتمالاً در مرکز توجه قرار خواهد گرفت. چین و امارات علاقه‌مندی خود را برای سرمایه‌گذاری در طرح «صندوق جنگل‌های استوایی» در برزیل اعلام کرده‌اند، که هدف آن حفاظت از جنگل‌های در معرض تهدید در سراسر جهان است. رویترز همچنین معتقد است در همین حال، با توجه به تنش‌های تجاری و نزدیک شدن به ضرب‌الاجل ۹ ژوئیه برای تعرفه‌های دونالد ترامپ، انتظار می‌رود رهبران بریکس موضع پیشین خود در آوریل را تکرار کنند و علیه اقدامات حمایت‌گرایانه یک‌جانبه و افزایش ناموجه تعرفه‌های دوجانبه موضع بگیرند.
برزیل میزبان در پی چیست؟
برزیل میزبان این دور از نشست و رئیس دوره‌ای بریکس است که در کنار موضوعات اشاره شده نگرانی‌های خاص خود را هم دارد که مهمترین آن با توجه به حجم وابستگی اقتصاد این کشور به آمریکا؛ «تعرفه‌های ترامپ» است. برزیل برای این نشست شش اولویت راهبردی تعیین کرده است: همکاری جهانی در حوزه سلامت، تجارت، سرمایه‌گذاری و امور مالی، تغییرات اقلیمی، حکمرانی بر هوش مصنوعی، ایجاد صلح و امنیت، توسعه نهادی. اولویت‌هایی که «آنا گارسیا» استاد دانشگاه فدرال ریودوژانیرو در گفت‌وگو با آسوشیتدپرس آن‌ها را نشان‌دهنده تلاش برزیل برای تمرکز بر مسائلی می‌داند که مناقشه کمتری میان بریکس و آمریکا را ایجاد کند تا از گزند جنگ تعرفه‌ای ترامپ در امان بماند.
بریکس و بعضی اختلاف‌های اعضا
تحولات جهان از تجاوز نظامی رژیم اسرائیل به ایران تا روی کار آمدن دونالد ترامپ در آمریکا، از متغیرهایی هستند که ضمن اثرگذاری بر مواضع اعضای بریکس، اتخاذ موضعی واحد برای این اعضا را با وجود برخی تضاد و تعارض منافع دشوار کرده است. گرچه بریکس از همان ابتدا تلاش کرده تا رویکردی صرفا اقتصادی یا به تحلیل دیگر فنی نسبت به جهان و رویدادهای آن داشته باشد اما برای برخی از اعضای آن هر اندازه نشست سال جاری فنی‌تر برگزار و تمام شود، بهتر خواهد بود.
به تصریح آسوشیتدپرس از برخی مقامات حاضر در این نشست، بریکس در حال حاضر متاثر از دو دسته نگاه به تحولات است، نگاهی که خواستار استفاده از زبان تندتر درباره وضعیت غزه و حمله اسرائیل به ایران هستند و نگاه دیگری که به بیانیه‌ای اکتفا می‌کند که «کمتر تحت تأثیر تنش‌های ژئوپولیتیکی فعلی» قرار گیرد. به اعتقاد برخی تحلیلگران چون «ژوائو آلفردو نیگرای» استاد تجارت بین‌الملل و ژئوپولیتیک، گرچه این نشست می‌توانست نقش مهمی در ارائه یک جایگزین برای جهانی بی‌ثبات ایفا کند، اما به دلیل همین تضاد منافع کشورهای عضو و نگاه متفاوت آن‌ها چنین نخواهد شد و او معتقد است: «عدم حضور روسای جمهور برخی کشورها نشان می‌دهد که بریکس هنوز نتوانسته خود را به‌عنوان یک قطب منسجم رهبری جهانی تثبیت کند. این لحظه نیازمند هماهنگی در سطح بالا است، اما در واقع ما شاهد پراکندگی هستیم».
تعریف اولویت واحد یا موضعی مشترک برای اعضای بریکس همان‌گونه که اشاره شد به دلیل وجود منافع متضاد سخت و به نظر می‌رسد در نشست امروز و فردا هم دیدگاه‌های متفاوت درباره حملات اخیر به ایران، چالش‌های ناشی از گسترش سریع بریکس و پیوستن اعضایی با دیدگاه‌های متضاد درباره نقش این بلوک در سطح جهانی را نمایان کرده است.
«پائولو نوگوئیرا باتیستا جونیور» اقتصاددان و معاون پیشین بانک توسعه بریکس به نیویورک‌تایمز می‌گوید: «وقتی کشورهای بیشتری دور میز نشسته‌اند، رسیدن به اجماع سخت‌تر می‌شود». این سختی زمانی نمایان می‌شود که هدف و انگیزه حضور کشورهایی چون چین و روسیه در بریکس را با کشورهایی چون برزیل و هند در آن مقایسه کنیم. برای پکن و مسکو، بریکس نوعی ایستادگی دربرابر غرب و به ویژه آمریکا حتی در بعد اقتصادی است اما برای هند و برزیل این عضویت حضور در بازاری اقتصادی تعریف شده است که به نوعی مکمل بازاری است که با ایالات متحده آمریکا دارد. به همین، اشتوئنکل معتقد است که «برزیل به دنبال دردسر نیست. به ایالات متحده خیلی نزدیک‌تر از ایران است و هیچ دلیلی ندارد که وارد این درگیری شود».
ایران از بریکس چه می‌خواهد؟
سازمان کشورهای بریکس از همان ابتدا و با هدف شکل دادن به مجموعه‌ای بنیان نهاده شد که بتواند نظمی تازه و البته غیر غربی را در جهان ایجاد کند. اتحاد اقتصادهای نوظهور که ایران هم عضویت در آن را برای پیشبرد اهداف خود ضروری می‌دانست و اکنون به فاصله کمتر از یک ماه از تعرض رژیم اسرائیل به تمامیت ارضی خود؛ از کشورهای عضو بریکس بیش از هر موضوع دیگری، اتخاذ موضعی صریح‌تر درباره این تجاوز را خواهد خواست.
پس از حملات نظامی رژیم اسرائیل و ایالات متحده به ایران، گروه بریکس بیانیه‌ای صادر و در آن «نگرانی شدید» خود را ابراز کرد و این حملات را نقض قوانین بین‌المللی و منشور سازمان ملل دانست. با این حال، این اتحاد که نماینده بیش از نیمی از جمعیت جهان است، از محکومیت صریح اسرائیل یا ایالات متحده خودداری کرد.
به تعبیر نیویورک تایمز در پشت پرده، اختلاف‌نظرها درباره میزان شدت محکومیت حملات به ایران، آرمان‌های بریکس برای بازتعریف توازن قدرت جهانی به‌عنوان وزنه‌ای در برابر غرب تحت فشار قرار گرفته است. این رسانه آمریکایی در این باره می‌نویسد: به نظر می‌رسد که در مورد ایران، هیچ نوع هم‌راستایی یا اجماعی در گروه وجود ندارد. بنابراین راه حل، صدور یک بیانیه بسیار ملایم بود. هرچند تحلیلگران انتظار دارند ایران در این نشست تلاش کند حمایت قوی‌تری از سوی گروه بگیرد، به‌ویژه در بیانیه پایانی که قرار است صادر شود. صنم وکیل، مدیر برنامه خاورمیانه و شمال آفریقای اندیشکده چتم هاوس می‌گوید: «ظاهر عضویت ایران در بریکس، همین حالا برایش بسیار مهم است.»
نیویورک تایمز با بررسی مواضع کشورهای عضو بریکس نسبت به تجاوز رژیم صهیونیستی و آمریکا به ایران می‌نویسد: روسیه حملات ایالات متحده به تأسیسات هسته‌ای ایران را «اقدامی تحریک‌نشده و متجاوزانه» توصیف کرد، در حالی‌که چین خواستار «خویشتنداری» و گفت‌وگو شد. برزیل – که میزبان نشست است – نیز این حملات را محکوم کرد اما سعی کرد رابطه خود با ایالات متحده را، که پس از چین دومین شریک تجاری‌اش است، به خطر نیندازد. رئیس‌جمهور برزیل، لوئیس ایناسیو لولا دا سیلوا، در برابر فشار روسیه و چین برای تبدیل بریکس به یک ائتلاف ضدغربی مقاومت کرده و به‌جای آن، این بلوک را ابزاری برای افزایش صدای کشورهای در حال توسعه معرفی کرده است. هند نیز که روابط نزدیکی با ایالات متحده دارد، در موضوع حمله به ایران موضع متفاوتی اتخاذ کرده است. آفریقای جنوبی و اتیوپی نیز در این زمینه محتاط بوده‌اند تا روابط خود با غرب را خدشه‌دار نکنند.
با این حال حضور «سید عباس عراقچی» وزیر امور خارجه ایران در این نشست و در کنار همتایان خود از روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی نشان می‌دهد که تهران علیرغم تحریم‌ها و تهدیدهای حملات بیشتر به‌دلیل برنامه هسته‌ای خود، در جمع بازیگران قدرتمندی حضور دارد.
