به گزارش وفاق ملی، در جهانی که فناوریهای فضایی به یکی از ارکان قدرت ملی و توسعه پایدار بدل شدهاند، حضور در فضا دیگر نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی استراتژیک برای کشورها به شمار میرود. ایران نیز با درک این ضرورت، از دو دهه پیش گام در مسیر دشوار اما حیاتی توسعه فناوری فضایی نهاد. مسیری که با چالشهای فنی، محدودیتهای بینالمللی و تحریمهای گسترده همراه بود، اما در نهایت به نقطهای رسید که امروز میتوان از آن بهعنوان «ورود ایران به باشگاه منظومهسازان فضایی» یاد کرد.
آغاز راه: از امید تا خودکفایی
نخستین گام جدی ایران در عرصه فضایی به بهمنماه سال ۱۳۸۷ بازمیگردد؛ زمانی که ماهواره «امید» با ماهوارهبر بومی «سفیر» به مدار پایین زمین (LEO) پرتاب شد. این رویداد نهتنها از نظر فنی، بلکه از منظر نمادین نیز اهمیت بالایی داشت. ایران بهعنوان نخستین کشور اسلامی و نهمین کشور جهان توانست بهصورت مستقل ماهوارهای را به فضا ارسال کند.
پس از آن، ماهوارههایی چون «رصد»، «نوید»، «فجر»، «پیام» و «ظفر ۱» یکی پس از دیگری طراحی و پرتاب شدند. هرچند برخی از این مأموریتها با موفقیت کامل همراه نبودند، اما تجربههای حاصل از آنها زیربنای توسعه فناوریهای پیچیدهتری شد که امروز در ماهوارههای نسل جدید ایران بهکار گرفته شدهاند.
تحریمها: مانعی برای رشد یا محرکی برای خوداتکایی؟
یکی از مهمترین چالشهایی که برنامه فضایی ایران با آن مواجه بوده، تحریمهای بینالمللی بهویژه از سوی ایالات متحده و اتحادیه اروپا است. این تحریمها که از سال ۲۰۱۰ شدت گرفتند، دسترسی ایران به قطعات حساس، فناوریهای پیشرفته، نرمافزارهای طراحی و حتی همکاریهای علمی بینالمللی را بهشدت محدود کردند.
با این حال، این محدودیتها بهجای توقف برنامه فضایی، به عاملی برای تقویت رویکرد بومیسازی تبدیل شد. دانشگاهها، مراکز تحقیقاتی و شرکتهای دانشبنیان داخلی با حمایت دولت، به توسعه زیرسامانههای پیچیدهای چون سامانههای کنترل وضعیت، پیشرانش، مخابرات، و تصویربرداری پرداختند. نتیجه این تلاشها، شکلگیری نسل جدیدی از ماهوارهها و ماهوارهبرهای ایرانی بود که امروز در مدار زمین فعالیت میکنند.
پرتاب تاریخی دیماه ۱۴۰۳: سهگانهای در مدار
در ۷ دیماه ۱۴۰۳، ایران با همکاری روسیه موفق شد سه ماهواره ایرانی را بهطور همزمان به فضا پرتاب کند. این مأموریت که از پایگاه فضایی «وستوچنی» در شرق روسیه و با استفاده از ماهوارهبر قدرتمند «سایوز» انجام شد، نقطه عطفی در تاریخ فضایی کشور بهشمار میرود.
ماهوارههای پرتابشده عبارتند از:
- ظفر ۲: ساختهشده توسط دانشگاه علم و صنعت ایران، با وزن حدود ۱۱۳ کیلوگرم و مجهز به دوربینهای تصویربرداری با دقت ۱۵ متر. این ماهواره برای تصویربرداری از سطح زمین، پایش منابع طبیعی، مدیریت بحرانهای زیستمحیطی و توسعه کشاورزی دقیق طراحی شده است.
- پایا: ماهوارهای تحقیقاتی با مأموریت بررسی عملکرد زیرسامانههای فضایی در مدار. این ماهواره بهعنوان بستری برای آزمون فناوریهای نوین در مدار عمل میکند و نقش مهمی در توسعه نسلهای بعدی ماهوارههای ایرانی دارد.
- کوثر ۱.۵: نسخه ارتقایافتهای از ماهواره سنجشی کوثر که با بهرهگیری از دوربینهای چندطیفی، قابلیت تصویربرداری دقیق از پوشش گیاهی، منابع آبی، و تغییرات اقلیمی را فراهم میسازد. این ماهواره میتواند در حوزههایی چون مدیریت منابع طبیعی، پایش خشکسالی و برنامهریزی شهری کاربرد داشته باشد.
پرتاب همزمان این سه ماهواره، نهتنها از منظر فنی، بلکه از نظر راهبردی نیز اهمیت دارد. این اقدام نشاندهنده حرکت ایران بهسوی استقرار منظومههای ماهوارهای است؛ رویکردی که امکان تصویربرداری مداوم، پوشش جغرافیایی گستردهتر و افزایش دقت دادهها را فراهم میسازد.
از فناوری تا اقتصاد: تغییر رویکرد در سیاست فضایی
در سالهای اخیر، سیاستگذاران فضایی ایران بهدرستی دریافتهاند که توسعه فناوری، هرچند ضروری، اما بهتنهایی کافی نیست. آنچه اهمیت دارد، تبدیل این فناوری به ارزش اقتصادی و خدمات کاربردی برای جامعه است. از همین رو، تمرکز از «فناوریمحوری» بهسوی «اقتصادمحوری» در حال تغییر است.
در این چارچوب، سازمان فضایی ایران و نهادهای همکار، برنامههایی برای تجاریسازی دادههای ماهوارهای، توسعه خدمات مکانمحور (Location-Based Services)، و ایجاد زیرساختهای لازم برای مشارکت بخش خصوصی در ساخت، پرتاب و بهرهبرداری از ماهوارهها تدوین کردهاند. همچنین، همکاریهای بینالمللی با کشورهای دوست در حوزه پرتاب، طراحی و بهرهبرداری از ماهوارهها در دستور کار قرار گرفته است.
چشمانداز آینده: ایران در مدار منظومهسازی
با توجه به روندهای جهانی، آینده صنعت فضایی در گرو توسعه منظومههای ماهوارهای کوچک، ارزان و با قابلیت پرتاب سریع است. ایران نیز با درک این روند، برنامههایی برای طراحی و استقرار منظومههای سنجشی، مخابراتی و ناوبری در دست اجرا دارد.
پرتاب اخیر، گواهی بر توانمندی فنی و عزم راهبردی کشور در این مسیر است. اگر این روند با حمایتهای مستمر، سرمایهگذاری هدفمند و تعاملات بینالمللی همراه شود، میتوان انتظار داشت که ایران در آیندهای نهچندان دور، به یکی از بازیگران مؤثر در اقتصاد نوظهور فضا تبدیل شود.
