به گزارش وفاق ملی، تحولات قفقاز جنوبی پس از آزادی قره‌باغ و بازگشت آن به جمهوری آذربایجان، وارد مرحله‌ای تازه شده است؛ مرحله‌ای که همزمان با تلاش قدرت‌های جهانی برای تغییر موازنه، حساسیت ایران را به اوج رسانده است. کریدور زنگزور که پس از دیدار نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان و الهام علی‌اف رئیس‌جمهور آذربایجان در واشنگتن و با میانجی‌گری دونالد ترامپ وارد دستور کار شد، اکنون به یکی از مهم‌ترین پرونده‌های ژئوپلیتیک منطقه بدل شده است. مسیری که از آن با عنوان «TRIPP» یا «راه ترامپ برای صلح و شکوفایی» یاد می‌شود، در ظاهر پروژه‌ای اقتصادی و تجاری است اما در لایه‌های پنهان آن رقابت‌های ژئوپلیتیک پیچیده‌ای جریان دارد.
جمهوری اسلامی ایران بارها تأکید کرده که هرگونه خدشه به مرز ایران–ارمنستان و تغییر در معادلات ژئوپلیتیک قفقاز، خط قرمز تهران است. هشدارهای دیپلماتیک مقامات ایرانی هم بر همین اساس صادر شده و پیام روشنی را به طرف‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای مخابره کرده است: ایران اجازه نخواهد داد توازن شکننده قفقاز با طرح‌های بیرونی برهم بخورد.
ـمحسن پاک‌آیین دیپلمات پیشین ایرانـ ـ تأکید می‌کند که هیچ کشوری به‌اندازه ایران بر مسیر قفقاز تسلط ندارد و بنابراین ابتکار عمل علیه تهران در این حوزه محکوم به شکست است. به گفته او، اگر کشورهای غربی در این معادله دخالت کنند، خود را در «دهان شیر» انداخته و ناخواسته در معرض آسیب‌پذیری قرار می‌دهند.
از نگاه این کارشناس، آمریکا با ورود به قفقاز هدفی فراتر از ایجاد صلح یا توسعه اقتصادی را دنبال می‌کند. واشنگتن در گام نخست به‌دنبال تضعیف روسیه است؛ همان الگویی که در اوکراین پیاده شد و نتیجه آن فرو رفتن کی‌یف در جنگی فرسایشی بود. با این تفاوت که در قفقاز، ایران و روسیه حضور پررنگ‌تری دارند و بعید است به‌راحتی میدان را به رقیب غربی واگذار کنند.
اما در کنار این واقعیت، معادله قفقاز تنها به رقابت تهران–واشنگتن یا مسکو–واشنگتن خلاصه نمی‌شود. برای ارمنستان، تضمین امنیت سرزمینی و پرهیز از انزوای ژئوپلیتیک حیاتی است. سفر اخیر معاون وزیر خارجه این کشور به تهران نیز در همین چارچوب ارزیابی می‌شود؛ سفری که طی آن، مقامات ایرانی بار دیگر بر مواضع اصولی خود تأکید کردند: رفع انسداد مسیرهای مواصلاتی بلامانع است، اما به شرطی که منجر به تغییر مرزها، حضور نیروهای بیگانه و یا قطع ارتباط ایران با ارمنستان نشود.
طرف ارمنی نیز به ایران اطمینان داده است که هوشیارانه عمل خواهد کرد و مانع از نفوذ پروژه‌های آمریکایی تحت پوشش سرمایه‌گذاری اقتصادی می‌شود. با این حال، تجربه نشان داده که قفقاز عرصه پیچیده‌ای است که فشارهای چندجانبه می‌تواند تصمیم‌گیری‌ها را متزلزل کند.
در چنین شرایطی، تهران ابزارهای متنوعی برای صیانت از منافع خود در اختیار دارد. نخستین مسیر، رایزنی‌های دیپلماتیک با بازیگران اصلی منطقه است؛ از جمله روسیه، ترکیه، ارمنستان و آذربایجان.
ایران تلاش دارد در این گفت‌وگوها هم خطر حضور آمریکا را گوشزد کند و هم بر لزوم حفظ گفتمان صلح تأکید داشته باشد. همزمان، پیام روشن ایران این است که امنیت در قفقاز باید «درون‌زا» باشد و نه وابسته به نیروهای بیرونی.
با وجود فضای جدید مذاکرات صلح و تمایل باکو و ایروان به گفت‌وگوهای مستقیم، دو گره اصلی همچنان باقی است: حذف نام «قره‌باغ» از قانون اساسی ارمنستان و تعیین سازوکار حاکمیت و امنیت کریدور زنگزور. این دو موضوع می‌تواند آینده پرونده قفقاز را به سمت صلح پایدار یا دوباره شعله‌ور شدن بحران سوق دهد.
در نهایت، آنچه در گفت‌وگوی محسن پاک‌آیین برجسته می‌شود این است که ایران نه تنها بازیگر حاشیه‌ای نیست، بلکه به‌واسطه موقعیت جغرافیایی، قدرت نفوذ و توان بازدارندگی، یکی از تعیین‌کنندگان اصلی معادلات قفقاز به شمار می‌رود. بنابراین هر طرح یا ابتکاری که بدون لحاظ منافع تهران طراحی شود، از پیش با شکست روبه‌رو خواهد بود.
