به گزارش وفاق ملی، خردادماه ۱۴۰۲ نقطه عطف مهمی در تاریخ محیط‌زیست دریایی کشور بود، زمانی که امید صدیقی، مدیرکل دفتر بررسی و مقابله با آلودگی‌های دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست، از امضای تفاهمنامه‌ای خبر داد که می‌توانست مسیر مقابله با بحران‌های زیست‌محیطی دریاها و تالاب‌های ایران را تغییر دهد. تفاهمنامه‌ای میان این سازمان و مؤسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور که هدف آن چیزی نبود جز پیشگیری و کنترل آلودگی‌های دریایی، حفاظت از زیستگاه‌های آبی و ایجاد هم‌افزایی علمی و پژوهشی برای بهره‌گیری حداکثری از ظرفیت‌های موجود.
اما سؤال مهم این بود: این تفاهمنامه در عمل چه دستاوردی داشته و اکنون چه چشم‌اندازی پیش‌روی کشور است؟
کشتی اقیانوس‌پیمای خزر؛ امید تازه برای حفاظت از دریای شمالی ایران
احمدرضا لاهیجان‌زاده، معاون محیط‌زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست، در گفت‌وگویی تازه پرده از جزئیات هیجان‌انگیزی برداشت:
او توضیح داد که کشتی اقیانوس‌پیمای خزر سال‌هاست در دریای خزر فعال است و در اختیار مرکز تحقیقات علوم شیلاتی قرار دارد. اما تا امروز، مأموریت‌های این کشتی عمدتاً حول مطالعات شیلاتی بوده؛ یعنی بررسی ذخایر آبزیان و بهره‌برداری پایدار از آن‌ها.
در حالی‌که سازمان محیط‌زیست نیازمند اطلاعاتی فراتر و متفاوت بود: پارامترهای زیست‌محیطی عمیق‌تر، مانند بررسی میکروپلاستیک‌ها، ترکیبات آلی آلاینده و دیگر شاخص‌های حساس محیطی.
اینجا بود که ضرورت توسعه مأموریت‌های کشتی و هم‌افزایی دو سازمان مطرح شد. توافق شد از این پس گشت‌های کشتی خزر جامع‌تر باشد و داده‌های حیاتی مورد نظر سازمان محیط‌زیست را نیز گردآوری کند.
از خلیج فارس تا دریای خزر؛ تجربه‌ای که تکرار می‌شود
لاهیجان‌زاده با یادآوری تجربه موفق همکاری با دانشگاه اقیانوس‌شناسی و علوم جوی در خلیج فارس گفت:
«در این پروژه، ما موفق شدیم طی چند هفته با پیمایش زیگزاگی کشتی تحقیقاتی، داده‌های بی‌سابقه‌ای از عمق خلیج فارس به دست آوریم. این داده‌ها ارزش علمی فوق‌العاده‌ای داشتند و تصویری واقعی‌تر از وضعیت زیست‌محیطی این پهنه آبی ارائه کردند.»
این موفقیت حالا الهام‌بخش آغاز پروژه‌ای مشابه در دریای خزر است؛ جایی که به‌گفته کارشناسان، سال‌هاست تحت فشار شدید آلودگی‌های نفتی، پسماندهای شهری و صنعتی و تغییرات اکوسیستمی قرار دارد.
چالش‌های بزرگ، امیدهای بزرگ‌تر
با وجود این چشم‌انداز روشن، لاهیجان‌زاده از موانع و چالش‌های جدی سخن گفت:
«یکی از دلایل تأخیر در آغاز پایش‌های عمقی، محدودیت تجهیزات و منابع مالی است. برای مثال در پروژه خلیج فارس، بودجه‌ای چهار میلیارد تومانی تأمین شد تا کشتی بتواند مأموریت‌های مستمر و گسترده انجام دهد. چنین پروژه‌هایی به‌دلیل گستردگی و حساسیت، هزینه‌های میلیاردی می‌طلبند.»
اما با وجود این چالش‌ها، سازمان حفاظت محیط‌زیست مصمم است بخش قابل‌توجهی از هزینه‌ها را تأمین کند تا پایش‌های دریای خزر نیز آغاز شود.
چرا پایش عمقی مهم است؟
تا امروز بسیاری از بررسی‌های زیست‌محیطی به‌صورت ساحلی انجام می‌شد؛ یعنی داده‌ها محدود به نزدیکی ساحل بودند. اما کارشناسان تأکید دارند که عمق دریاها، قلمرو ناشناخته‌ای است که رازهای بزرگی از وضعیت زیستی و تهدیدهای محیطی را در خود پنهان کرده است.
از آلودگی‌های نفتی که در لایه‌های عمیق‌تر آب پخش شده‌اند، تا میکروپلاستیک‌هایی که به زنجیره غذایی موجودات دریایی نفوذ کرده‌اند، پایش عمقی می‌تواند به شناسایی و مقابله با این تهدیدها کمک کند.
قدم‌های بعدی؛ خزر در آستانه یک انقلاب علمی؟
به گفته لاهیجان‌زاده، اگر منابع مالی و تجهیزات لازم تأمین شود، کشتی خزر به‌زودی مأموریت‌های گسترده خود را آغاز خواهد کرد. این پایش‌ها نه‌تنها به نجات اکوسیستم شکننده خزر کمک می‌کند، بلکه می‌تواند داده‌های ارزشمندی برای تصمیم‌سازی‌های کلان در سطح ملی و منطقه‌ای فراهم آورد.
نتیجه‌گیری: حفاظت از دریاها، حفاظت از آینده
در جهانی که تغییرات اقلیمی و آلودگی‌های انسانی هر روز مرزهای اکوسیستم‌ها را درهم می‌شکند، اقداماتی مانند پایش عمقی خزر و خلیج فارس بیش از هر زمان دیگری حیاتی است. این پروژه می‌تواند آغاز یک حرکت علمی عظیم برای بازگرداندن توازن به پهنه‌های آبی ایران باشد؛ حرکتی که اگر به‌موقع و قدرتمند انجام نشود، شاید خیلی زود دیگر فرصتی برای جبران باقی نماند.
