به گزارش وفاق ملی، در حالی که جهان با پیامدهای فزاینده تغییرات اقلیمی دست‌وپنجه نرم می‌کند، یکی از آثار کمتر دیده‌شده و در عین حال حیاتی آن، کاهش توانایی شناختی نسل جوان به دلیل گرمای شدید است؛ پدیده‌ای که می‌تواند زیرساخت‌های آموزشی و توسعه انسانی را در کشورهای مختلف، به‌ویژه مناطق کم‌برخوردار، با چالش‌هایی جدی مواجه کند. یافته‌های یک پژوهش بین‌المللی جدید که نتایج آن در نشریه PLOS Climate منتشر شده، زنگ هشدار را به صدا درآورده و تصویری نگران‌کننده از تأثیر تجمعی گرما بر عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان ترسیم می‌کند.
گرمایی که حافظه و تمرکز را ذوب می‌کند
سال‌هاست که متخصصان سلامت نسبت به اثرات جسمی گرمای زیاد هشدار می‌دهند؛ از جمله گرمازدگی، کم‌آبی بدن و بیماری‌های قلبی. اما در این میان، تأثیرات گرما بر عملکرد ذهنی و شناختی کمتر مورد توجه بوده است. مطالعات نشان می‌دهد که در دمای بالا، فرآیندهای مغزی مانند تمرکز، حافظه فعال و تحلیل اطلاعات دچار اختلال می‌شوند. این مسئله به‌ویژه برای کودکان و نوجوانانی که در سن یادگیری قرار دارند، نگران‌کننده‌تر است؛ چرا که آن‌ها هم به لحاظ جسمی آسیب‌پذیرترند و هم دوران سرنوشت‌ساز شکل‌گیری توانایی‌های ذهنی و تحصیلی را پشت‌سر می‌گذارند.
بر اساس پژوهش‌های اولیه، گرما حتی در بازه‌های کوتاه‌مدت می‌تواند باعث افت قابل‌ملاحظه‌ای در عملکرد تحصیلی شود. اما اکنون پرسش جدی‌تر آن است که تأثیر بلندمدت این شرایط بر دانش‌آموزان چیست؟
پژوهشی با دامنه جهانی: داده‌هایی از ۶۱ کشور و میلیون‌ها دانش‌آموز
پاسخ این پرسش در مطالعه‌ای جامع از سوی پژوهشگران مؤسسه فناوری سلطنتی ملبورن (RMIT) و دانشگاه نیو ساوت ولز استرالیا جست‌وجو شده است. این تیم پژوهشی با تحلیل داده‌های هفت مطالعه مستقل که مجموعاً اطلاعات نزدیک به ۱۴.۵ میلیون دانش‌آموز در ۶۱ کشور جهان را پوشش می‌دهند، به بررسی ارتباط بین قرارگیری مزمن در معرض گرما و کاهش عملکرد تحصیلی پرداخته‌اند.
یافته‌های این تحلیل‌ها حاکی از آن است که افزایش دمای متوسط و مواجهه مداوم با روزهای گرم، به طور معناداری بر یادگیری دانش‌آموزان تأثیر منفی می‌گذارد؛ تأثیری که در دروس تحلیلی و پیچیده مانند ریاضی شدیدتر بوده و در مهارت‌های ساده‌تر مثل خواندن نیز قابل مشاهده است.
آسیب‌پذیری بیشتر در مناطق کم‌برخوردار: نابرابری آموزشی در سایه گرما
یکی از مهم‌ترین یافته‌های این تحقیق، تمرکز بر ابعاد اجتماعی و اقتصادی تأثیر گرماست. طبق این گزارش، دانش‌آموزان ساکن در مناطق فقیرنشین یا کشورهای کم‌درآمد، بیش از سایرین در معرض آسیب هستند. دلایلی مانند نبود سیستم تهویه مناسب در مدارس و منازل، محدودیت دسترسی به امکانات جبرانی نظیر کلاس‌های تقویتی، یا حتی عدم توانایی در غیبت هنگام روزهای بسیار گرم، این کودکان را در وضعیت نامساعدتری قرار می‌دهد.
این امر منجر به تشدید نابرابری آموزشی می‌شود؛ چرا که اثرات منفی گرما بر یادگیری، در کنار فقر آموزشی موجود، باعث می‌شود این دانش‌آموزان فرصت کمتری برای پیشرفت تحصیلی و در نهایت، موفقیت شغلی و اجتماعی در آینده داشته باشند.
نقش تطبیق‌پذیری و ابزارهای مقابله: راه‌حل‌هایی که همیشه در دسترس نیستند
اگرچه بخشی از جمعیت با گذشت زمان می‌تواند خود را با گرمای محیطی وفق دهد—از طریق عادت بدنی یا استفاده بیشتر از وسایل سرمایشی—اما این راهکارها همیشه قابل اجرا نیستند. افزایش استفاده از کولر یا تهویه در مدارس، نیازمند سرمایه‌گذاری زیربنایی و هزینه‌های عملیاتی بالاست، که عمدتاً از توان دولت‌ها یا خانواده‌های محروم خارج است.
پژوهشگران هشدار می‌دهند که اتکای صرف به روش‌های فردی برای سازگاری با گرما نه‌تنها ناکافی بلکه در بلندمدت نابرابری را عمیق‌تر خواهد کرد. بنابراین نیاز به سیاست‌گذاری کلان آموزشی، اقلیمی و اجتماعی وجود دارد تا از بروز بحران‌های آموزشی ناشی از تغییرات اقلیمی جلوگیری شود.
پیامدهای فراتر از مدرسه: از افت آموزشی تا چالش‌های توسعه انسانی
افت عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان در پی گرمای مداوم، تنها یک مشکل فردی یا مقطعی نیست. تأثیر آن می‌تواند در مقیاس کلان، باعث کاهش سرمایه انسانی، افزایش نرخ ترک تحصیل، افت بهره‌وری در آینده شغلی، و حتی کاهش رشد اقتصادی کشورها شود. کشورهایی که در کمربند گرمایی جهان واقع شده‌اند—از جمله برخی کشورهای خاورمیانه، جنوب آسیا و آفریقا—در صورت عدم چاره‌اندیشی، ممکن است با موجی از آسیب‌های انسانی و توسعه‌نیافتگی ناشی از تغییرات اقلیمی مواجه شوند.
ضرورت ورود سیاست‌گذاران: اقلیم، آموزش و عدالت اجتماعی در یک قاب
نتایج این مطالعه، هشداری روشن برای دولت‌ها، نهادهای آموزشی و تصمیم‌گیران حوزه اقلیم است. در سیاست‌گذاری برای آینده آموزش، نمی‌توان دیگر گرما را صرفاً یک عامل جانبی تلقی کرد. سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های آموزشی مقاوم در برابر گرما، توسعه فناوری‌های خنک‌کننده پایدار، تنظیم تقویم آموزشی متناسب با شرایط اقلیمی، و طراحی برنامه‌های جبرانی برای مناطق محروم، اکنون به ضرورت‌هایی فوری تبدیل شده‌اند.
اقلیم و آموزش دیگر دو موضوع جدا از هم نیستند. در عصری که آینده تحصیلی فرزندان با دماسنج سنجیده می‌شود، عدالت آموزشی در گرو پاسخ به چالش‌های اقلیمی خواهد بود.
